حقوق متقابل معلم و شاگر از منظر امام سجاد علی بن الحسین علیهماالسلام 

بسم الله الرحمن الرحیم

امام سجاد علیه السلام در رساله که معروف به رساله حقوق امام سجاد علیه السلام شده است ، بیش از 50 حق را بر انسان بیان می کند ، از حق خدای سبحان گرفته تا حقوق پدر و مادر و همسر و اولاد و... و تا حقوق اعضای بدن انسان مانند حق زبان ، دست ، پا ، چشم ، گوش و... . از جمله ای این حقوق حق معلم و شاگرد است که آنها را ذکر می کنیم .
حق معلم بر شاگرد
حضرت در باره ای حق معلم چنین می فرماید :« و حَقُّ سائسِكَ بِالعِلمِ : التَّعظيمُ لَهُ ، والتَّوقيرُ لِمَجلِسِهِ ، وحُسنُ الاستِماعِ إلَيهِ ... ، حق استاد تو اين است كه به او احترام گذارى، محضرش را موقّر دارى، با دقت به سخنانش گوش بسپارى، رويت به او باشد و به او توجّه نمايى، صدايت را بر صداى او بلندتر نكنى، هرگاه كسى از او سؤالى كند تو جواب ندهى، بلكه بگذارى خودش جواب دهد. در محضر او با كسى سخن نگويى، در حضور او از كسى غيبت نكنى، اگر پيش تو از او بدگويى شود، از وى دفاع كنى. عيبهايش را بپوشانى، خوبيها و صفات نيكش را آشكار سازى، با دشمن او همنشينى نكنى و با دوستش دشمنى نورزى. هر گاه اين كارها را كردى فرشتگان خدا درباره ات گواهى دهند كه تو براى رضاى خداى بلند نام، نه براى مردم، نزد آن استاد رفته اى و دانش او را فرا گرفته اى ». الخصال ، ج2 ، ص567 .
چنانکه مشاهده می شود رعایت حقوق استاد و معلم ، شهادت فرشتگان الهی را در پی خواهد داشت مبنی براین که این شاگرد و متعلم ، علم آموزی و دانش افزایی را برای خدا انجام داده است که این خودش یکی از نکات بسیار مهم در بحث علم آموزی است ؛ زیرا در روایت داریم کسی که برای خدا علم نیاموزد ، بلکه برای مباهات بر دانشمندان ، و محاجه و مجادله با سفیهان و جلب توجه مردم به خود علم بیاموزد ، جایگاه او در آتش خواهد بود . الکافی ، ج1 ، ص47 .
حق شاگرد بر معلم
امام سجاد علیه السلام در باره ای حق شاگرد بر معلم چنین می فرماید :« وَ أَمَّا حَقُّ رَعِيَّتِكَ بِالْعِلْمِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّمَا جَعَلَكَ قَيِّماً لَهُمْ فِيمَا آتَاكَ مِنَ الْعِلْمِ ... ، و حق شاگردانى كه از دانش تو بهره مى‏برند اين استكه بدانى : خداوند در آن دانشى كه به تو ارزانى داشته و از گنجينه دانش خود درى به روى تو گشوده، تو را براى آنان سرپرست قرار داده. پس اگر به مردم با خوش رفتارى، آموزش داده و بر آنان خشونت نكرده و از آنان دلتنگ نشوى، خداوند دانش تو را از فضلش فزونى خواهد بخشيد، ولى اگر دانشت را از مردم دريغ كرده و آنگاه كه از دانش تو بخواهند بر آنان بد خلقى كنى، بر خداوند است كه دانش و آبروى تو را از تو بگيرد و جايگاه تو را از دل‏ها بردارد ». الخصال ، ج2 ، ص567 .
در روایتی که در تحف العقول نقل شده در پایان بیان این حق آمده است :« وَ إِلَّا كُنْتَ‏ لَهُ خَائِناً وَ لِخَلْقِهِ ظَالِماً وَ لِسَلَبِهِ وَ عِزِّهِ مُتَعَرِّضا ، یعنی اگر معلم وظیفه معلمی خودش را درست انجام ندهد به خدای متعال خیانت و به خلق خدا ( شاگردان و متعلمان ) ظلم کرده و خودش را با این کار ، در معرض سلب علم و عزت خود قرار داده است ». تحف العقول، ص: 262 .
خلاصه اینکه رعایت حقوق متقابل معلم و شاگرد از سوی یکدیگر ، زمینه ساز سعادت و خوشبختی ، و موفقیت و رستگاری دنیا و آخرت برای هردو خواهد بود ؛ زیرا براساس فرمایش نورانی امام سجاد علیه السلام عدم رعایت حق شاگردان از سوی معلم ، علاوه بر مسئولیت و عذاب اخروی ، سلب علم و عزت ، و آبرو و محبوبیت معلم را ، در پی خواهد داشت .
همچنین عدم رعایت حق معلم و استاد از سوی شاگرد ، سلب توفیق و بی برکتی در علم را برای او در پی دارد .